Maha·bhárata Book IX: Shalya (volume one of two): List of Variants and Emendations to the Sanskrit Text

This page contains a full list of variants and emendations to the Sanskrit text which are not included in the printed edition of Maha·bhárata Book IX: Shalya (volume one of two).

The Sanskrit text is based on Kinjawadekar’s edition of the “vulgate” established by Nīlakaṇṭha, a Marāṭhī brahmin living in the seventeenth century. I have also referred to variants found in two other editions of Nīlakaṇṭha’s text, which were published in the nineteenth century in Bombay, and I have occasionally made use of the Critical Edition (where Nīlakaṇṭha variants are found in the critical apparatus under Dn). I have not listed all Dn variants, but only those I considered particularly relevant.

Edition K: The Mahābhāratam with the Bharata Bhawadeepa Commentary of Nīlakaṇṭha. Edited by Ramachandrashastri Kinjawadekar. 1929–36. 7 vols. Poona: Chitrashala Press.

Edition A: The Mahābhārata with Nīlakaṇṭha’s Commentary. Edited by Balakrishna Karbelkar et al. 1862. 8 vols. Bombay: Bapusadashiva Press.

Edition B: The Mahābhārata with Nīlakaṇṭha’s Commentary. Edited by A. Khadilkar. 1862–63. 8 vols. Bombay: Ganapati Krishnaji’s Press.

Critical Edition: The Mahābhārata. Critically edited by V. K. Sukthankar, S. K. Belvalkar, P. L. Vaidya et al. 1933–66. 19 vols. Poona: Bhandarkar Oriental Research Institute.

Variants and Emendations

Before 1.1A/B begin with: śrī|ganeśāya namaḥ before “Nārāyaṇaṃ namas|kṛtya”.
1.2abA: balaṃ svakaṃ dṛṣṭvā Suyodhanaḥ.
1.4cdA: magno nirviṇṇaḥ.
1.5cdA: sva|śibiraṃ prāyād dhata|śeṣair.
1.8cB/K: rājā.
1.9cA: abhavad Bharata|śreṣṭha.
1.10cA: hata|sainyo ’tha mady’|âhne;
1.10dA: pātitaḥ.
1.12bA: parivārya mahā|rathaiḥ;
1.12cA: āhūya vegena.
1.14cA: puraṃ dīno
1.15aA: praviśya ca purīṃ;
1.15dA: praviveśa niveśanaṃ.
1.16aA: ruroda sa;
1.16cB/K: sma.
1.17abA: aho sa balavān kālo gatiś ca viṣamā tathā;
1.17dA: yatr’ âvadhyanta.
1.18aA: tu pure;
1.18eA: praruroda bhṛś’|ôdvigno;
1.18fA: susvaraṃ.
1.19bA: tat puraṃ ca samantataḥ.
1.20bA: tatra strī|puruṣāṃs tadā.
1.23bA: hitaiḥ sadā.
1.24dB/K: vākya|saṃdigdhayā.
1.26cA: Saṃsaptakā;
1.26fB/K: Yavanā vinipātitāḥ.
1.27cA: udīcyāś nihatāḥ;
1.27dA: nar’|âdhipa;
1.27fA: sarvaśo nihatā.
1.29aB/K: Dhṛṣṭadyumno mahā|rāja.
1.30aA: Pāñcālāś ca nara|vyāghrāś, B: Pañcālaś ca;
1.30fA: Vṛṣaseno mahā|balaḥ.
1.31bA: gajāś ca viniṣūditāḥ;
1.31dA: hayāś ca patitā;
1.31fA: kṛtaṃ vibho.
1.33bA: Dhārtarāṣṭrās tathā trayaḥ.
1.36cA: nipapāta mahā|rāja
1.38dA: vacaś ca tāḥ
1.39cdB: pralāpa|yuktā mahatī citra|nyastā paṭe yathā;
1.39dK: citra|nyastaṃ paṭe yathā.
1.44bA: mahī|patiḥ;
1.44cA: mahī|pāla;
1.44eA: niśvasan panna|ga iva.
1.47dA: bhraśyate
1.48bA: tā striyo;
1.48dB/K: vepamānaḥ.
1.49abA: sarvā tā striyo Bharata|rṣabha;
1.49cA: tataḥ sarve.
1.50aA: nara|patiṃ taṃ tu.
1.51aA: niḥśvasantaṃ;
1.51dB/K: madhureṇa ca.
2.1dB/K: duḥkhāntaraṃ
2.2aA: niśvasya;
2.2dA: tato vacanam abravīt.
2.5cA: adya śrutvā hatān putrān;
2.5dA: bhṛśaṃ me dīryate manaḥ.
2.6aA: andhatvād yadi teṣāṃ tu.
2.7aB/K: atikramya.
2.8bA: hṛt’|aiśvaryān mah’’|âujasaḥ;
2.8cA: na labhe vai.
2.11dA: vihāya kv’ âbhigacchasi.
2.13aA: uṭṭhitaṃ kāle.
2.14bA: snehen’ āklinna-
2.16cdA: Bhūriśravāḥ śalaś c’ âiva Somadatto ’tha Bāhlikaḥ.
2.18aA: mlecchāś ca bahu|sāhasrāḥ.
2.19cA: śrutāyuś cācyutāyuś ca;
2.19dA: śatāyuś c’ âiva
2.21dA: tyaktvā mahā|raṇe
2.22dA: Pāñcālāṃś
2.24bA: samartho ’smi nivāraṇe;
2.24dA: saṃkruddho ’py
2.25cA: sarva ete vai.
2.26cB/K: Karṇa eko
2.28aA: tasy’ âhaṃ;
2.28dA: Pāṇḍavān mṛdhe;
2.29abA: teṣāṃ madhye vihanyante mat|putrā Vāyusūnunā
2.32abMissing in A;
2.32eA: mahā|rājaḥ
2.34cA: śrutāyuś c’ âcyutāyuś ca
2.37aA: āvantyau nihatau;
2.37bA: nar’|âdhipaḥ;
2.37cA: Saṃsaptakāś ca bahavaḥ
2.38aA: tathā rājā;
2.39cA: ārṣyaśṛṅgaś
2.41Not in A.
2.42abA: yatra śūrā mah’’|ātmānaḥ sarva|śastr’|âstra|pāragāḥ
2.46aA: ahaṃ vimuktaḥ svair; B: viyuktaḥ stair
2.48bA: vanāya gamanād ṛte.
2.49cA: Duḥśāsano Viśalpaś ca
2.51bDn has: Duryodhana|vadaṃ prati
2.53cA: ca niśvasya
2.54abA: śokena mahat’’ āviṣṭaḥ saṃtapto Bharata|rṣabhaḥ
2.55bA: pātitaṃ;
2.55dK: kim akurvata
2.60dA: vacas tu tat.
2.60fA: Viduraḥ sarva|dharma|vit;
2.61bA: satyam īritaṃ.
2.62aA: ko vai.
2.63aA: ko rakṣaṃn dakṣiṇaṃ.
2.64bA: mahā|balaḥ for mahā|rathaḥ.
2.66aA: Pāñcālāś.
2.67bA: tath’’ ôbhau sātvatau yudhi;
2.68dK: ātma|jāḥ
2.68abA: yad yad yathā yādṛśaṃ ca yuddhaṃ vṛttaṃ abhūt tataḥ.
3.1bA: jana|kṣayaḥ.
3.2bA: gaja|vara.
3.3aA: yatra Karṇe;
3.3cdA: rājaṃs tat kṛtaṃ prāviśad bhayaṃ
3.5abA: bhagnāyām agādhe viplavā iva
3.8dA: prādravan bhayāt
3.9aA: viśastra|kavacāḥ;
3.9dA: vīkṣyamāṇā
3.11abA: hayān anye rathān anye gajān anye;
3.11cA: java|saṃpannān;
3.11dA: ājuhur
3.14aA: tadā nāgāś;
3.14dA: bhay’|āturāḥ
3.15dA: êdam abravīt
3.16cA: jaghane vartamāṇaṃ
3.17cA: n’ ôtsahed abhyatikrāntuṃ
3.20aA: ratha|hīnāś ca
3.22aA: pratyayudhyanta te
3.23aA: ayudhyata raṇe;
3.23bA: paryavasthitaiḥ
3.24dA: bhuja|vīrya|samāśritaḥ
3.26aA: padātayo ’tisaṃrabdhās;
3.26cdA: sarve pataṅgā jvalanaṃ yathā
3.27cB/K: vineduḥ
3.28dA: apothayat
3.30cA: Mādrī|putrau tu;
3.30dA: Sātyakiś ca mahā|rathaḥ;
3.30fA: hantu|kāmā mahā|balāḥ.
3.31dA: yuddham abhūn mahat
3.32dA: prākṣipad dhanuḥ
3.33dB/K: tvadīyāḥ prādravan bhayāt
3.35bA: Pāñcālānāṃ, A: mahārathāḥ;
3.35dA: na cirāt pratyapadyata.
3.36bA: a|mitra|gaṇa|sūdanaḥ;
3.36cA: Pāñcāla-.
3.38cA: na cirāt
3.40aA: te sarvāṃs;
3.40dA: vṛṣaṃ jitvā yathā vṛṣāḥ
3.41dA: balavān nṛ|pa
3.43bA: śara|bhūte
3.44aA: bhajyamāneṣu sainyeṣu;
3.44dA: samantāt samupādravat
3.45cA: Bharataśreṣṭho.
3.47dA: śekur abhivartitum
3.48abA: n’ âtidūr’|âpayātaṃ taṃ;
3.48bB: kṛtabuddhi palāyane, K: kṛta|buddhiḥ palāyane
3.49cdA: yodhān idaṃ vacanam
3.51aA: sv|alpaṃ c’ âṃpi
3.52bA: kṛta|kilbiṣāḥ
3.53bA: yudhyataḥ
3.54bA: yāṃvanto vai;
3.54dA: kruddhasya vaśam eṣyatha; 3.54ef is not in A.
3.55aA: na ca karm’ âsti;
3.55efA: su|cireṇ’ ârjitān lokān sa|dyo yodhaḥ samaśnute
3.58aA: Yudhiṣṭhira|purogāṃs tu
4.1dA: raṇe vinihatān dṛṣṭvā nāgān pattīṃś ca Bhārata.
4.2cA: gatānāṃ ca
4.5fA: vacanaṃ vacana|kṣamaḥ
4.6bA: vakṣyāmi Bhārata
4.8dA: yoddhyā vai kṣatra|bandhunā.
4.9aA: tasmād ghorāṃ;
4.9cA: tatra tvāṃ prativakṣyāmi
4.12cA: vartayiṣyāmaḥ
4.13aB/K: sarvair atha ca
4.14aA: Indra|kārmuka|vajr’|ābham
4.15aA: siṃha|nādena Bhīmasya
4.18aA: śvetāśva
4.19aB/K: uhyamānāṃś
4.20bA: ’stra|vidāṃ varaḥ;
4.20cA: śibire;
4.20dA: iv’ ôtthitaḥ
4.23dA: mṛga|gaṇā iva
4.24dA: virājatām
4.25bA: vartamānāni
4.26bA: tav’ ânīkāni sarvaśaḥ
4.27bA: vāta|bhrāntām iv’ ârṇave
4.29aA: ca bhrātā te
4.30aA: saṃbandhinas tathā bhrātṝn;
4.30dA: lokaṃ c’ ākramya mūrddhani
4.31aA: hato rājā;
4.31cA: ko v’’ êha
4.32dA: vīryāni harate hi naḥ
4.34dA: kakṣe ’gnir iva saṃjvalan
4.35cA: dārayeta girīn;
4.35dA: śoṣayeta ca
4.36cA: kṛtaṃ ca sakalaṃ for tat
4.37cA: tathā guptaṃ
4.39dB/K: ātmā vai
4.41bB/K: samena vā;
4.41dA: nītir
4.42dA: vibho
4.43dK: anuvindate
4.44dB/K: gantuḥ
4.47bA: Kauravasya hi
4.48bB/K: na ca Pārthaiś ca vigraham
4.49cdA: niśvāsaṃ mumoca ca mumoha ca, B: niḥśvasya śoca ca mumoha ca.
5.1bA: yaśasvinā
5.3cA: sārddhaṃ
5.6cA: udyamānaṃ
5.7aB/K: vinikṛto;
5.7cA: akṣa|dyute na
5.8aA: vipralabdho;
5.8fA: ev’ âbhipadyate
5.9aA: vilalāpa hi;
5.9cA: tan na
5.10bA: anyonya prati saṃhatau
5.11aA: ca hataṃ;
5.11dA: mad|arthe kathaṃ bhavet
5.13dA: saṃśamet
5.14bA: ābaddha|kaṃṭakau
5.15dA: prakuryātāṃ dvij’|ôttama
5.16bA: hy eka-.
5.17cA: śakyā
5.19fA: śuśrūṇāṃ
5.20bB/K: nirvāti;
5.20dA: saṃdheyaḥ sa
5.21aA: ca nāma bhuktt’’ êmāṃ
5.22aA: vai rājñāṃ
5.25cA: klibāyituṃ
5.26aA: bahubhi;
5.27bA: datā
5.27bA: dīnāś c’ âbhyuddhṛtā janāḥ
5.28eA: pitṝṇāṃ kṛtam
5.29aB/K: na dhruvaṃ sukham ast’ îti;
5.29bA: kuto rājyaṃ
5.31aB/K: vimucyeta
5.32aA: vilapaṃnn
5.33aA: tyakttā;
5.33bA: gatānāṃ paramāṃ;
5.33dA: śakra|lokatāṃ
5.34aA: ārya|vṛttīnāṃ
5.37aB/K: yāntaṃ;
5.37bA: c’ âiv’ âtivartibhiḥ;
5.37cB/K: api tat
5.39bA: nar’|âdhipāḥ;
5.39dA: pṛthivyāṃ śara-
5.40cA: tyakttā;
5.40dA: Indra|sadmasv adhiṣṭḥitāḥ
5.41aA: tais tv ayaṃ racitaḥ panthā
5.42cA: ṛṇaṃ pratiprayuṃjāno
5.43aA: pātayitvā;
5.43dA: dhrāvaṃ
5.44aA: tad bhaved;
5.44cA: sakhibhiś ca suhṛdbhiś ca
5.46aA: ôktāḥ
5.47cA: vi|niścitā
5.49cA: āruṇāṃ;
5.49dA: taj|jalaṃ
6.1cdA: sarva eva mahā|rāja yodhās tatra samāgatāḥ
6.3cA: rājanas
6.4bA: jita|kāśinaḥ
6.5bA: -saṃnnidhau
6.7aA: Duryodhana;
6.7bA: -ottame;
6.7cA/B/K: sarva|yuddha|vibhāva-. sarva|yuddha|vibhāga- is attested by Dn1 and Dn2.
6.8aA: sva|ṅga
6.9bA: -svanaiḥ;
6.9cA: puṣṭ’|āśliṣṭ’-
6.9dA: -ghan’|ôrasaṃ
6.10aA: jave bale;
6.10bA: Vinat’’|ātmaja|vātayoḥ
6.11cB/K: kāñcan’|ôpala-
6.12aA: su|vṛt’|
6.13dA: a|jeyaṃ śatrubhir
6.14bA: tatvataḥ
6.15dA: â|yonijena saḥ
6.16bA: rūpeṇ’ â|sadṛśaṃ;
6.16dA: guṇ’|ârṇavam arin|damam;
6.16eA: ātma|jas tūrṇaṃ;
6.16fA: hy’ Aśvatthāmānam
6.17eA: tasmā
6.18aA: kulena vīryeṇa
6.20bA: nṛ|pa|sattamāḥ;
6.20dA: devai
6.21bA: mahā|rathāḥ
6.22abA: tato Duryodhanaḥ śalyaṃ bhūmau sthitvā rathe sthitam
6.24A has the two extra pādas before “raṇaṃ yāte” Pāṇḍavān samara|prāptān samāsādya jigīmahe
6.24fA: Pāñcālāś
6.25Not in A
6.26aA: yat tvaṃ māṃ
6.27aA: senā|patyena
7.1bB: Madra|rājñaḥ
7.2bA: vākyam idaṃ nṛ|pa
7.4aA: vijeṣye ca raṇe
7.6fB/K: kliṣṭa|rūpo
7.7cA: sainyeṣv avādyanta
7.8aB/K: kruṣṭāś c’ āsaṃs, A: tato yodhā;
7.8cA: c’ âpi
7.9eA: nikhilāṃ
7.10bA: sa|sur’|âsura|mānuṣān;
7.10dA: Somaka|Sṛñjayān
7.11aA: saṃstūyamānas;
7.11dK: dūrāmap akṛtātmabhiḥ.
7.12bA: Pāñcālān;
7.12cA: nihaniṣyāmi rāj’|êndra
7.14aA: Pāñcālāś
7.19aA: tadā śalye;
7.19cK: Karṇaṃ vyasanaṃ, B/K: kiñ cin;
7.19dA: menire Bharata|rṣabha
7.21cB/K: uṣitā suptā;
7.21dA: su|stha|cittā ca
7.22dA: sarva|kṣatrasya śṛṇvataḥ
7.24aA: etajñ jñātvā
7.25cA: ārtāryaniṃ hy ahaṃ;
7.26dA: tatvena Bharata|rṣabha
7.27aB/K: Bhīṣmas tathā
7.28aA: tasy’ ājau;
7.28bA: cintayann iva.
7.30aB/K: mahā|rājaḥ
7.32bA: pumān iha
7.34cA: tav’ âiva vijayo
7.35bA: Dhārtarāṣṭraṃ balaṃ
7.37aA: Bhīṣma|Droṇ’|ârṇavaṃ
7.38bA: kṣātra|balaṃ
7.39aA: ukttā
7.40bA: dharma|rājo;
7.40dA: Pāñcālān atha sainikān
7.41bA: Pāñcālāḥ
7.42dA: sainyaṃ pramuditaṃ niśi
8.2aA: rājñas tu
8.3cdOmitted in A.
8.4cdA: yodhan’|ârthaṃ hi sainyānāṃ yodhānāṃ c’ âpy udīryatām
8.5cA: sannaddhāny eva dadṛśur
8.7fA: samayaṃ cakrire tadā
8.8aA: na tu ekena;
8.8bA: kadā cid api
8.9dB/K: ca ha
8.11aB/K: Pāṇḍavā rājan
8.12aA: Bharata|śreṣṭhe;
8.12cB: samudbhūt’|ârṇav’|ākāram
8.13bA: mayā śrutaṃ
8.14cA: Bhīmasenena balinā
8.17dA: samāśvāsya
8.18dA: amanyata sutas tava
8.19bA: siṃhva|nādaṃ;
8.19cdA: tadā rājan Dhārtarāṣṭrān praviveśa mahad bhayam
8.20aA: samāśvāsya ca tadā
8.22bA: saindhav’|âśva
8.24aA: tad raṇe Madra|rājo
8.25abNot in B/K;
8.25cA: Kṛtavarmā ca savye ’bhūt
8.28aA: Pāṇḍavās te;
8.28bA: sainyam a|ninditāḥ;
8.28cA: bhūtvā
8.29cdA: śalyasya vāhinīṃ tūrṇaṃ saṃgrāme c’ âbhidudruvuḥ
8.30dB/K: Bharata|rṣabhaḥ
8.31aA: Hārdikyaṃ tu;
8.31bA: Phālgunaḥ śatru|sūdanaḥ;
8.31cA: Saṃsaptaka-;
8.30dA: vegataś c’ âbhidudruve
8.33cB/K: sa|sainyau saha|sainyau
8.35cA: Pāṇḍaveyeṣu saṃyuge
8.39bA: hayānāṃ Bharata|rṣabha;
8.39cA: nava koṭyas
8.42bA: Madra|rāja|mate;
8.42cB/K: pratyudīyus te
8.43aA: śūrā;
8.43bA: saṃgrāme;
8.43cA: upāyātā;
8.43dA: Pāñcālāś
8.44aA: evam ete mahā|rāja;
8.44cA: upāyātā;
8.44dA: pūrva|sandhyāṃ
8.45cA: tāvakānāṃ Pāṇḍavānāṃ
9.3aA: nāgānāṃ bhīma-;
9.3bA: nisvano
9.7dB/K: prayayur Yama|sādanaṃ
9.8aA: nāgaṃ ratha|varāś c’ ânye;
9.8cA: s’|ântar’|āyudhitaṃ jaghnur
9.13bB/K: khuraiś citrā
9.15bA: nisvanena ca
9.16bA: nistriṃśānāṃ ca
9.17cA: udvejanto
9.18bA: vasudhā|tale;
9.18cdA: tālebhyaḥ phalānāṃ
9.21cdA: patitair bhāti vasudhā yathā śakra|dhvajais tathā
9.22dA: raṇ’|âṅgaṇaṃ
9.26cA: vidīryata
9.27aA: megha|saṃkāśāḥ;
9.27cA: vajra|rugṇā iva vibho
9.28cA: pradṛśyanta
9.31aA: -sampannā
9.33aA: pitṛ|lokāya;
9.33cK: -naubhis tai
9.34dA: pūrvaṃ dev’|
9.35aA: bāndhavāś c’ ânye;
9.35cA: krośadbhir bāndhavaiś c’ ânye;
9.35dA: bhay’|ārtā nivavartire
9.37bA: jan’|âdhipa;
9.37dA: tatr’ âiva va.
9.38dA: ca nedatuḥ
9.39aA: mahā|nādaṃ
9.41dA: jigīṣantau balaṃ tava
9.44cdA: āsit Pāṇḍavānāṃ mah’’|ātmanām
9.45aB/K: sah’ ânyonyaṃ;
9.45cA: eva bhagnās te
9.46aA: tyakttā;
9.46dA: tathā saṃbandhi|bāndhavān
9.47aA: tvarayanto hayān nāgān
10.1dA: mano|javān
10.2bA: Pāṇḍa|putro
10.3aA: prāpaya māṃ;
10.3cA: samarthā … Pārthāḥ
10.4dA: dharma|rājaḥ
10.5aA: āpatat;
10.5cA: vel’’ ôddhūtam
10.7cA: Kuruvaḥ.
10.11aA: paśyāma;
10.11bA: êtarasya vā
10.13dA: samarpayat
10.16aA: viratho;
10.16cA: avatarad
10.17cA: tāṃ ca
10.19fA: -sama|prabhaḥ
10.22bA: varau
10.23aA: abhyavarṣatāṃ tīkṣṇair
10.24bA: saṃhṛṣṭa;
10.24dA: vīryavān
10.33bA: śatru|ghnaṃ
10.35dA: vividhatuḥ
10.39bK: ca tathā nṛ|pa
10.40cA: charais tīkṣṇaiḥ
10.41dA: cchitvā tu
10.42bA: mahā|balaḥ
10.44aA: so ’nyat.
10.45cA: Sutasomaṃ ca
10.46dA: vegavān
10.47cA: sa vega|yuktaṃ;
10.47dA: Karṇa|putrasya.
10.50dA: Bharata|ṛṣabhaṃ
10.52aA: abhīs
10.53cB/K: pratyudyayuś ca tāṃs te tu;
10.53dA: samastā
10.54cdA: rājan mah’’|ātmano yoddhu|kāmāḥ
10.56aA: vīrā;
10.56cA: bāṇa|śabda|ravāṃś c’ ôgrān;
10.56dA: vividhā muhuḥ
10.60cK: abhyavadrata
10.61aA: Pāṇḍavāḥ śeṣā
10.62cA: na ca jajñur anīkāni;
10.62dA: vā pradiśas
10.63dB/K: vāryamāṇā
10.64cA: Pāṇḍavī senā
11.1bA: yudhyamāne
11.1cdA has two extra pādas between 11.1ab and 11.1cd: vyākule samapadyetāṃ varṣāsu saritāv iva. Note that these pādas are also found at śalya Parvan 10.65cd.
11.1dA: vinadatsu
11.2cA: vidruteṣu
11.3aA: prakṣaye dāruṇe jāte
11.6bA: taśitaiḥ
11.7cA: c’ âiva
11.8aA: -lakṣyāḥ;
11.8bA: rakṣitāś ca
11.10dA: Pāṇḍu|camūṃ
11.11aA: Madra|rājas tu saṃkruddho
11.12aA: Pāṇḍavā ’pi mahā|rāja;
11.12cA: vivyadhur
11.13aA: mahā|balaḥ
11.14abA: prādur|āsaṃs tato rājan dur|nimittāny anekaśaḥ
11.16cA: tathā cakruḥ
11.18cA: alīyata
11.19aA: tatas tu;
11.19bB/K: saha|cāriṇāṃ;
11.19cA: tataḥ
11.20cA: abhyavarṣad adīn’|ātmā
11.22dA: ca mahā|balaḥ
11.25cA: nyapatan;
11.25dA: vyabhraman vyanadaṃs
11.26fA: megha|nādo
11.28aB: samardyat, K: saṃmardyat;
11.28cA: śara|varṣeṇa;
11.28dA: apīḍayat
11.29dA: mattaṃ dvi|pam
11.30dA: vegena nyapatac
11.31bA: pañcabhiḥ
11.32cA: abhyavarṣan mahā|vegaṃ
11.33aA: tudyamānaṃ
11.37dA: c’ âbhyahanad
11.39dB/K: dhat’|âśvāt
11.40bA: jaghān’ âśvāṃś ca
11.42dA: smayann iva;
11.42fA: tad’’ āhave
11.43dA: gadā|yukto
11.44cA: Kṛtavarm’’ âpy
11.46aA: kruddho raṇe Bhīmaḥ;
11.46bA: saṃdaṣṭa|daśana|cchadaḥ;
11.46dB/K: ādāya
11.47dA: prāṇ’|ânta|karaṇīm
11.49aA: candan’|âgaru-;
11.49cB/K: vasā|med’|ôpadigdh’|âṅgīṃ
11.50dA: gaja|madair iva
11.51aB/K: trāsanīṃ sarva|bhūtānāṃ
11.52aA: yathā;
11.52cdA: āhvayām āsa Kaunteyaḥ saṃkruddham Alak’’|âdhipam
11.53bA: Gandhamādane;
11.53dB/K: nadan Pārtho mahā|balaḥ;
11.53eA: vāryamāṇo ’pi bahubhir.
11.54abA: vajra|maṇi|ratn’|āḍhyām aṣṭ’|âśrāṃ;
11.54dA: abhyadravad raṇe
11.56dB/K: ca so, A: ’bhyagāt.
11.58aA: bhinna|marmā
11.59cA: dhīr’|ātmā
11.60cB/K: te dṛṣṭvā
12.5cA: c’ âpare c’ âpi
12.7dA: yudhi yodho
12.8cB/K: āvartitau
12.10cA: iv’ āviddhā
12.12dA: sasṛje
12.13cA: muñcantī
12.15aA: gadā|nihatair
12.16aA: Madra|rājena;
12.16dA: âcal’|ôpamaḥ
12.17dA: dantin’’ êva hato ’calaḥ
12.18dA: nisvanaḥ
12.19bA: samucchrita|gadāv ubhau
12.21aA: prārthayānau
12.22dB/K: maṇḍalāni viceratuḥ;
12.22efNot in A.
12.23bA: gadābhyāṃ bhṛśa|vikṣatau
12.24bA/B/K: hā|hā|kṛto ’bhavan; I have emended to hā|hā|kṛtā, following variants found in the Critical Edition apparatus (not Dn);
12.24cB/K: marmāṇi
12.25aA: tata;
12.25bA: ṛṣabhaṃ balī
12.26aA: kṣīva|vad
12.31cA: -paricchinnaḥ
12.32bA: Pāṇḍavānāṃ;
12.32cA: a|śaktam
12.34bA: mahā|balaḥ
12.36aB/K: tri|sāhasrās tathā
12.41cA: vimalā jajñus;
12.41dA: tamasi śāmite
12.42bA: ghore bhīru|bhayānake
12.44bA: bhartṛ|kārye viniścitāḥ
12.47bA: dharma|rājaṃ
12.49aA: prāvārya;
12.49bA: Madra|rājo mahā|yaśāḥ
12.54bA: saptabhiḥ
12.55bA: saṃgrāme kṣatra|saṃkṣaye;
12.55cA: saṃprāyacchac
12.56dA/B: âpaharad
12.57bA: ketuḥ chinno hasann iva
12.61cA: apaśyaṃ
12.62abA: kruddho bāṇaiḥ;
12.62cA: pracchādayām āsa diśaḥ
12.63cB/K: babhūv’ âdbhuta|vikrānto
13.4aA: śaten’ âiva;
13.4cA: ath’ ākīrya
13.5bA: saptabhiḥ;
13.5cdA: vidhvā taṃ tu tatas tūrṇaṃ punar vivyādha pañcabhiḥ.
13.7cA: tri|saptatyā
13.8dA: vidhvā c’ âinaṃ
13.10dA: taṃ ca
13.14dA: rājan sa tu mahā|rathaḥ.
13.17cA: śūraḥ;
13.17dA: śar’|âughaiḥ samavārayat.
13.21bA: bhuja|cyutām;
13.21dB/K: -saṅghāiḥ
13.22cA: mīmena, B/K: prahitaṃ Bhīmasenena;
13.22dA: -bhūṣitam
13.25cA: n’ âmṛṣat taṃ tu
13.27aA: śalyo mahā|rāja;
13.27cA: vivyādha su|bhṛśaṃ kruddhas
13.28cA: pramukhe
13.29dA: Pāñcālān
13.31bA: mahā|balaḥ;
13.31cA: parivārya tataḥ;
13.31dA: vyakiran
13.34cA: Madrarājo ’tibalavān;
13.34dA: sainikāṃs tv akirac
13.35aA: samācchannān;
13.35bA: sa sainikān;
13.35dA: dharma|rājo
13.36aB/K: kathaṃ nu samare śakyaṃ;
13.36cB/K: rājan
13.37cA: Madr’|ēśvaraṃ
13.38bA: śara|vṛṣṭiṃ samutthitām
13.40dA: śakunānāṃ
13.42bA: adṛśyata
13.43cA: loḍyamānaṃ tathā
13.44abB/K: yattāñ śaraiḥ saṃchādya māriṣa.
13.45cA: na śekus te tadā
14.1bA: bahubhir āśu|gaiḥ
14.4aA: te ’rjunaṃ;
14.4cA: ayodhayantaḥ
14.6cB/K: vinunn’|âṅgau
14.7bB/K: vā vibho, A: vibhau
14.8bA: rājann evaṃ na śrutam, K: na śrutam
14.10dA: vṛṣṭyā yath’’ âcalam
14.12aA: kop’|ôdbhūta-
14.13aA: v’’ âpi
14.18A swops 14.18ab and 14.18cd.
14.18aA: -jananaṃ;
14.18bA: -vardhanam.
14.27aA: prahasya;
14.27bA: Gāṇḍīvaṃ vyākṣipad dhanuḥ
14.28bA: Savyasācī mahā|rathaḥ;
14.28dA: tribhir vivyādha sāyakaiḥ
14.29bA: Droṇa|putras tad’’ âsmayat
14.31aA: cchinna|musalaṃ
14.33bA: mahā|mṛdhe;
14.33dA: manās’ îva
14.34aA: tribhir bāṇair;
14.34dA: su|mahā|balaḥ;
14.34eA: a|saṃbhrāntas tadā;
14.34fB: pauruṣeṣu vyavasthitaḥ
14.35aA: tu for ca;
14.35bA: mahā|rathaḥ
14.36aA: hy ājau;
14.36bA: Pāñcālānāṃ;
14.36dA: ev’ âbhyapadyata
14.37aA: dhanu
14.38aB/K: Surathaṃ taṃ tataḥ kruddham;
14.38cA: cukrodha
14.39cA: taṃ vīkṣya;
14.39fA: Yama|daṇḍa|sama|dyutim
14.41cA: vajreṇ’ êva;
14.41dB/K: parvatasy’ êva dīryataḥ
14.42aA: tasmiṃs tu nihate
14.43dA: Saṃsaptaka-
14.44bA: ekasya bahubhiḥ saha
15.2aA: āsīn
15.3aA: rājā tu
15.5aA: prekṣya
15.9aA: śalyas tu śara|varṣāṇi
15.10aA: tau ca
15.11cB: n’ âdhyagacchanta
15.12dA: Mādri|nandanaḥ
15.13aA: samare śalyaṃ;
15.13dA: smayamāna
15.17fA: senāpatir arin|damaḥ
15.19dA: tadā ciccheda māriṣa
15.25aA: Sātyakiṃ kṛtvā
15.26cA: Kauravyo
15.28fA: balī
15.33bA: Sātvatāś c’ âpi Sṛñjayāḥ;
15.33cA: abhyadravan, B: turṇaṃ;
15.33dA: -kāmyayā
15.35bA: vyatikṣepaḥ
15.37abA: śar’|ândhakāre bahudhā kṛte tatra samantataḥ
16.2cA: kṣaṇen’ âiva tu
16.3aA: vadhyamānāḥ Kurubhiḥ;
16.3dA: Kṛṣṇa|Pārthayoḥ
16.5aA: Sahadevaś ca;
16.5bA: sa|sainyam samavārayat
16.6aK: nar’|êndrāś ca
16.8aA: samabhavad yuddhaṃ
16.9aA: tatra paśyāmahe;
16.9dA: ayudhyata
16.14fA: apīḍayat;
16.15aB/K: vadho v’’ âstu
16.18bA: Madrak’|ēśvaram
16.19aA: imau śūrau;
16.19dA: vīra|saṃmatau
16.20cA: mad|arthaṃ
16.22cA: svayaṃ samabhisandhāya
16.23cA: saṃyujyanta
16.26abA: uktās tathā cakruḥ;
16.26eA: Pāñcālānāṃ
16.27dA: c’ âpi for c’ âiva;
16.27eA: Pāñcālāḥ
16.30dA: ast’|ôdayāv iva
16.31dA: varṣeṇa Maghavān iva.
16.32bA: nuciraṃ
16.34dK: iv’ āvahe
16.35abA: Bhīmas tu raṇa|śauṇḍena tava putreṇa saṃgataḥ
16.37cA: cicchedāditya saṃkāṣaṃ;
16.37dA: hema|vibhūṣitam
16.38dA: Bhīmasenasya māna|da
16.40bA: ratha|śakyā
16.42dA: tato ’bhavat
16.43bA: mahā|balaḥ;
16.43dA: putraṃ tava parīpsavaḥ
16.45cA: saṃcodayann
16.46aA: tatr’ âdbhutam
16.47dA: bhallaiḥ for śaraiḥ
16.52cA: vitrestu
16.55aA: vyadṛśyetāṃ;
16.55cA: vīrau for śūrau
16.56abA: puṣpitāv iva rejāte vane śālmali|kiṃśukā
16.59fA: kṣureṇa for bāṇena
16.61cA: dvābhyām atha śit’|âgrābhyām;
16.61dB/K: ubhau tat
16.64cB/K: smitvā
17.2dA: kṣatriyān for kṣatriyaṃ
17.4bA: s’|âśvāṃt
17.5cB/K: rathinaḥ for rathibhiḥ.
17.8dA/B/K: paryāptam ath’ āhvayanta. I follow the reading in the main text of the Critical Edition (not Dn).
17.9aA: nar’|êndraṃ;
17.9cA: nṛ|vīraṃ
17.10cA/B: -vegai
17.12bA: abhyavidhyat
17.14cA: vivyathatur
17.15dA: prakarṣator
17.16dA: saṃyuga|jāta|dṛpau
17.17bA: pragṛhya
17.20cA: coras for hy uras
17.21aA: prahṛṣṭo
17.22cA: śalyaṃ hi
17.23aB: śalye
17.24dA: ’bhimukhaṃ
17.26bB/K: Madr’|âdhipasy’ âtha
17.27aA: ath’ âpareṇ’;
17.27bB/K: saṃhananīya|madhyāt;
17.27cA: caturaḥ sa śīghraṃ;
17.27dA: tadā bhṛśaṃ
17.28aA: -dhanur|ddharāṇām
17.33aA: karpa;
17.33bA: ṣāṇḍavānāṃ;
17.33cA: nādaṃ pracakrur
17.34bA: âbhiguptaṃ, B/K: tath’’ âbhitaptaṃ;
17.34dA: vipaṇṇam
17.35aA: sahas’’ âvakīrṇo
17.36bA: krodhena dīpta-;
17.36cA: dṛṣṭvā tu, sa for sma;
17.36dA: samabhyadhāvaṃ
17.37cA: ’bhihat’|âśva-;
17.37dA: âbhikāṅkṣat.
17.38aA: tatr’ âpi;
17.38cA: smṛtvā manaḥ
17.41bA: su|dīptām
17.42aA: mahatā balena
17.44cA: saṃvarttak-
17.45bA: -bhakṣām
17.46aB/K: -patākāṃ
17.47cB/K: pareṇa for vareṇa
17.48aA: ety’ ebhigarjamāno
17.50dB/K: dahantī for vahantī
17.52aA: sa rathād;
17.52bB/K: saṃchinna|varmā
17.53aA: âbhimukhe;
17.53cK: nipātito
17.54dB/K: bhūmyā
17.55dB/K: c’ âbhavat
17.56bA/B/K: nihate. I follow Dn: nihato.
17.57cA: praśāntaṃ;
17.57dA: vyamuñcata
17.58bA: -dhanuḥ-;
17.58dA: Garutmān iva;
17.58eA: dehān ca niśitair;
17.58fA: nāśayat
17.59eA: kṣaraṃto sadharaṃ;
17.59fA: viśastr’|āyudha-
17.60cdA: bhrātuḥ sarvair guṇais tulyo rathī Pāṇḍavam abhyagāt
17.61aA: nara|vyāghro
17.62dA: śarābhyāṃ
17.65cdA: tac charīraṃ
17.66dA: Kuravo vipradudruvuḥ
17.69bA: a|prasahyaṃ duṣ|prasahyaṃ
17.70bA: Vārṣṇeyāv a|parājitau
17.74aA: dhanu-;
17.74dA: bala|vattaram
17.75aA: dhanu-
17.79cA: balaṃ ca
17.80dA: prasiktaṃ
17.86dA: tath’’ âṣṭābhiḥ
17.88aB/K: mah’’|êṣv|āsa|dhare
17.89dA: samantāt
18.1aA: śalye tu
18.2fB: Mādrān
18.8aA: Dhṛṣṭadyumna
18.10dA: Pāṇḍava|dhvajinī punaḥ
18.11cA: pracukruśus tatra tatra
18.12bA: ke cana;
18.12eB/K: Pañcālāś ca
18.14aB/K: vimathitaiḥ;
18.14bA/B/K: chinnair, I follow Dn;
18.14cA: pratyadṛśyanta
18.16aA: Duryodhanas tu;
18.16cA: kaś cit tatra cakre mahā|rathaḥ
18.18aA: kiṃ ca naḥ prekṣamāṇānāṃ
18.19dA: marṣayate
18.21cdA: alaṃ kroddhuṃ na c’ âiteṣām ayaṃ kāla upekṣitum
18.22aA: yāma sarve ’tra
18.23aA: parirakṣāmaḥ A omits Sañjaya uvāca.
18.24aA: uktas tato;
18.24dA: kampayan vai vasuṃ|dharām
18.28bB/K: hatā Madrās
18.29dB/K: -maṇḍalaṃ
18.32bA: avahaṃs tura|gā;
18.32dA: vidudruvuḥ;
18.32fA: śliṣṭā
18.33bA: dṛśyante nṛpa|sattama
18.34cA: c’ âiva for c’ âpi
18.35bA: -nisvanaiḥ;
18.35bA: -lakṣyāḥ
18.37dA: trāsitaṃ for bhrāmitaṃ
19.1aA: patite
19.2bA: ’rṇave ’plave, K: ’’plave ’rṇave
19.4bA: gajā iva
19.5dA: tava yodhasya
19.7aA: tu jaye
19.9dA: -coditāḥ
19.10cdA: dhāvantaḥś c’ âpy adṛśyanta śvasamānāḥ śar’|āhatāḥ
19.11cA: abhyadravanta Pāñcālāḥ
19.12aA: c’ âiva;
19.12cA: śaṅkha|nādaś ca
19.13dA: Pāñcālāḥ
19.14bA: jit’|âmitro;
19.14dA: dīptayā nṛ|pati|śriyā
19.17dA: upācaran
19.18bA: jānātu sa mahī|patiḥ
19.19cA: Duryodhana
19.21dA: api dur|āsadam
19.22bA: Mādrī|putrau ca Pāṇḍavau;
19.22cA: śūre for vīre;
19.22dB/K: pravīreṣu
19.23aA: kathaṃ teṣāṃ jayo na syād
19.24aA: Draupadī|tanayāḥ;
19.24bA: -putro
19.25aA: jagatāṃ nātho B: jagato natho
19.26cA: ath’ ânyān nṛ|patīn sarvān
19.27dA: dharma|yaśo-
19.28dA: prahṛṣṭāḥ
19.30dB/K: abravīd vijayāya ca
19.31bA: dhanuṣ|pāṇir avasthitaḥ
19.32aA: vartamānaṃ;
19.32bB/K: māṃ samantataḥ
19.33aA: paśya sūta mahat sainyaṃ;
19.33bA: abhividrutam
19.34bA: ghorān mahā|bhayān;
19.34dA: paripālayan
19.41cA: prakṣveḍāsphoṭa
19.42aA: asādya;
19.42dB/K: n’ ânyām akathayan
19.44bB/K: Pāṇḍavasya, A: mahā|rathāḥ;
19.44dB: avārayat
19.46aA: -paricchannāṃ
19.48A has two extra pādas between 19.48ab and 19.48cd: babhau tatra mahā|rāja rudhireṇa pariplutaḥ
19.51cA: nivṛttaṃ;
19.51dA: bhayānakam
19.52aA: -purogās tu;
19.52bA: sarva|sainyā;
19.52cA: anvadhāvan
19.54cA: samare Pārthā
19.56bB/K: ca for vā;
19.56cB/K: na vā hanyuḥ
19.60bA: kruddhasya pramukhe
19.62aA: jitv’’ êha;
19.62eA: acireṇ’ ârjitāl lokān
19.63aA: tu vacanaṃ
19.65dA: Gāṇḍīvaṃ vyākṣipad dhanuḥ
19.66cA: vīrā for hṛṣṭā;
19.66dA: yato vai
20.1aA: bal’|âughe
20.3aA: bhadra|kule prasūtaḥ;
20.3eA: samāsthito
20.4cB/K: sitaiḥ
20.5bA: Yam’|ālaye;
20.5cA: māsyāntaraṃ;
20.5eA: camūṃ pramṛdnato;
20.5fB: ’daityāḥ
20.7bA: samantāt;
20.7cA: na c’ âvatasthe;
20.7dA: vimardyamānaṃ
20.8cA: pradhāvitā
20.9cA: saṃpūjayaṃs te ca;
20.9dA: śaṅkhāñ pradadhmuḥ śaśi|saṃnikāśān
20.10dA: na mamarṣa kopāt
20.12bA: Pāñcāla|rājaṃ;
20.12cA: prerayām;
20.12dA: rāja-
20.13aA: sa taṃ dvi|paṃ sahas’’ âbhyāpatantam
20.14aB/K: parān
20.15dA: Pāñcāla-
20.16cA: pragṛhy’ āśu javena
20.17bB/K: sahasā vimṛdya
20.18cA: anvadhāvat
20.19bA: hy āpatato;
20.19dK: vāryamāṇāś ca
20.21bA: Pāñcāla|matsyā;
20.21cA: nādayantaś ca sarve
20.22aA: tvarito hi;
20.22bA: -śṛṅga|tulyām
20.23cA: samāsādya;
20.23dB: Pañcāla-
20.24bB: prasūtaṃ
20.26aA: kṛtt’|ôttam’|âṅgo
21.3aA: te vīrā;
21.3cA: sthitaṃ
21.6dK: divi|spṛk, A: stumahān
21.7abB: vitrastastān Pañcālān;
21.7bK: Pañcālān
21.8bA: Kṣemakīrtiṃ
21.9bA: prakṣipantaṃ
21.10aA: tau siṃhāv iva nardantau
21.11aA: saha Pāñcālair
21.13cA: antarhitāv etau
21.19cdA: āropya ca mahā|vīryo mahā|buddhir mahā|balaḥ
21.21cA: sūtam aśvāṃś ca
21.25aB/K: yuyudhe Yuyudhānena;
21.25cB/K: kṛtas tena
21.28bA: arin|damam
21.29aA: tam c’ āropya;
21.29cA: āyoṃdhanād
21.31aA: n’ âvabudhyanta
21.33dA: Pāñcālānāṃ
21.34aA: Kaikayān;
21.34bA: Sṛñjayānāṃ ca;
21.34dA: śitair astrair avārayat
21.35dA: pratāpayan
22.1cA: nirutsaho
22.3cA: ratho gajo;
22.3dB/K: yaḥ syād
22.4bA: prapaśyāma
22.7cA: Duryodhano c’;
22.7dA: sa pumān iti me matiḥ
22.8cA: yad enaṃ
22.9dA: ca saptabhiḥ
22.11cA: abhyadhāvata
22.12aA: Nakulaś ca;
22.12cA: ghora|rūpair mahā|bāṇair
22.13aA: c’ âpi;
22.13eA: saptatyā;
22.13fA: ārdayan
22.14bA: bāṇa|varṣair
22.15bA: vīryaṃ c’ âiva
22.16dA: paryāvartanta
22.17bA: samajāyata
22.19aA: kruddhaṃ;
22.19cA: tato bāṇair;
22.19eA: prājñāyanta;
22.19fA: pradiśas tathā
22.21bA: atāḍayat;
22.21dA: suto yudhi;
22.21fA: kampayan
22.23bA: dharma|rājo
22.24cA: īkṣatāṃ
22.27dA: paras|para|kṛt’|āgasau
22.28dA: balaṃ
22.31aA: tato yuddhaṃ;
22.31dA: vana|hastinoḥ
22.33cA: asaṃhāryaṃ
22.34aA: na ca
22.35cA: utthāy’|ôtthāya ca
22.36cA: samāyuktā;
22.36dA: rathibhis tathā;
22.36eA: c’ âbhavad yuddhaṃ
22.38cA: vivyadhuś c’ âiva
22.39aB/K: patra|samudbhūtaṃ;
22.39cdA: pravāten’ ôdgataṃ rājan bahubhiś c’ âśva|sādibhiḥ
22.40bA: niśvāsaiś
22.43aA: tato ’paśyaṃ mahā|rāja;
22.43cA: yathā|prāṇaṃ yathā|jyeṣṭhaṃ
22.44cA: śabdaḥ su|tumulaḥ
23.1aA: tathā
23.3cA: teṣv eva
23.7aA: ca
23.9aA: rathibhiḥ sārdhaṃ
23.12cA: ājagmur abhirakṣantaḥ
23.14bA: ātatayinaḥ;
23.14cA: Pāñcālaiḥ
23.15cB/K: na ca tat
23.16aA: tathā
23.17aA: ninadatsu;
23.17dA: garjitena ca
23.19dA: sīmant’|ôddharaṇe kṛte
23.20aA: nirmaryāde tato yuddhe
23.22dA: vepathuś c’ âbhavad
23.23cA: yuddhāya saṃmantrya
23.25dA: akurvant’ âpare
23.26bA: labdha|lakṣyā
23.27aA: parai rājan
23.31dA: Pāṇḍavānāṃ mahad
23.33bA: pīḍya saṃsthitaḥ;
23.33cA: senāṃ niṣūdayaty eṣa
23.34dA: Pāñcāla-
23.37cA: raṇe tv
23.36bA: āvṛtāḥ
23.38abA: Saubalaṃ … Pāṇḍavaḥ
23.40cB/K: vyatiṣṭhanta
23.41bA: ahāpuruṣa-
23.46bA: vipraviddhāś ca patribhiḥ
23.48fA: tamasā saṃvṛte sati
23.52aA: rakt’|ôkṣitaiḥś
23.54aA: rudhir’|ôkṣita|sarv’|âṅgair
23.55cA: hayai
23.56dK: chānta-
23.57aA: aśv’|ārohās tu
23.58aA: n’ êha śakyaṃ
23.61aA: Kauravyau;
23.61bA: rajo|maghe
23.64aA: te hy anyonyam
23.65cA: mahā|śabdas
23.66eA: āsīc caṭacaṭā|śabdaḥ;
23.66fA: stumulo loma-
23.67aA: śastrai;
23.67bA: pitṝn api
23.68dA: nyaghnan
23.70aK: prativiṣṭānām;
23.70bA: śīghra|cāriṇām
23.72aA: saṃrabdhā;
23.72bA: pipāsitāḥ
23.74cA: bhūmāv c’ âpy apatan;
23.74dA: āhatāḥ
23.76aA: nar’|âśva|kāya|saṃchannā
23.79bA: kabandhaś ca vyadṛśyata
23.80aA: ath’ ôtthiteṣu;
23.80bA: jan’|âdhipa;
23.80dA: yodhān kaṣmalam āviśat
23.81bA: Pāñcalānāṃ
23.86cK: bhraṣṭrāḥ;
23.86dA: puṇya|kṣayād yathā
23.87aB/K: āyattā;
23.87bB/K: jagmur mahā|have, A: mahā|mṛdhe;
23.88cA: bhrātṛn
23.88cB/K: prās’|âsi|bāṇa|kalilaṃ
24.3bA: mahā|rathaḥ;
24.3cA: tu vacaḥ;
24.3dA: ta ūcur;
24.3fA: mahā|rathaḥ
24.4eA: yatr’ âite su|tanu|trāṇā
24.5aA: śabdas tumulaḥ
24.6aA: taiḥ śūraiḥ;
24.6bA: tathā;
24.6fA: samareṣv a|nivartibhiḥ
24.7bA: rath’|ânīkair;
24.7cA: sa rathān
24.12aB/K: vivṛta-;
24.12dA: pracakrire
24.15bA: praviś’ âitaṃ
24.18aA: tu balaṃ;
24.18dA: ucyuta
24.20bA: pathyaṃ
24.21bA: pṛthivī|tale
24.22cB/K: śāntanoḥ
24.24cA: tat|putre ca
24.28bA: ca Sudakṣiṇe
24.29aA: ca nihatāñ
24.30bA: Bhīmasenena pātitān
24.31aA: rājñāṃ kule
24.32aA: ’bhyadhikaṃ
24.34aA: śāntanavo Bhīṣmo
24.35aA: maurḍhyād;
24.35fB/K: kasmai rocayed vadan
24.36eA: n’ âiva
24.38abA: yāvat prāṇān dhārayati Dhārtarāṣṭro ’pi māna|da;
24.38dA: vicariṣyati pāpa|kṛt
24.39aB/K: yukto
24.41cA: avamanyata
24.42aA: bahubhiḥ
24.47cA: Duryodhanaṃ dur|ātmānaṃ
24.49dA: prāviśad raṇe
24.50aA: prāsa|khaḍga|śarair ghoraṃ, B/K: kunta|khaḍga|śarair ghoraṃ, Dn: śar’|âsana|varaṃ ghoraṃ. I follow manuscripts in the critical apparatus of the Critical Edition that read: śar’|âsana|vanaṃ ghoraṃ.
24.51bA: mahā|manāḥ
24.52bA: ’junam
24.53dA: iv’ âmbudaḥ
24.61aA: vana|gair;
24.61cA: sūkṣma|latā-
24.64cB/K: putrasya senāṃ
25.1aB/K: paśyatāṃ
25.4eA: bhagn’|ēṣā|yuga|cakr’|âkṣāḥ
25.6cA: pitṝn anye
25.8cB/K: niḥśvasanti sma
25.9bA: āśvāsy’ âtha;
25.9cB/K: vitṛṣṇāś
25.12bA: śibire svakān
25.16aA: Dhṛṣṭadyumnaś ca;
25.16cA: Nākuliś ca
25.17cA: su|saṃrabdhas
25.18aA: tataḥs tv;
25.18bA: jan’|âdhipaḥ
25.21cA: aśvāṃś ca caturo;
25.20dA/B/K: c’ ârpayat; I follow Dn: c’ ârpitaḥ
25.24cA: rathinaḥ pañca
25.25cA: aśobhanta nara|vyāghrā
25.27aA: sa for taiḥ;
25.27dA: apothayat
25.29bA: mata|gaj’|ôpamaḥ;
25.29cA: kareṇa gṛhya
25.30dA: śakṛn|mūtre prasusruvuḥ;
25.30eA: udvignaṃ
25.33aA: prabhinna|kumbhān su|bahūn
25.34cA: gārddha-
25.35aA: Dhṛṣṭadyumnaś ca
25.36cB: mahā|rājaṃ;
25.36dA: saha sarvaiḥ Prabhadrakaiḥ
25.37eA: apṛchan, A: te tu for tatra
25.38aB/K: te paśyamānā;
25.38bA: mahā|ratham
25.39cdNot found in A
25.41bA: gātrai;
25.41cA: saṃpīḍyamānāś ca;
25.41dA: iv’ âbruvan
25.42aA: sarva|balaṃ
25.43dA: dur|āsadam
25.44bB/K: prayayau
25.45dA: vinighnantaś ca, K: tāvakam
25.46cdB/K: parākrāntās tato vīrā nirāśā
25.47aA: parikṣīṇa|balān;
25.47cB/K: vyaṅgena
25.48cA: vyavasthāpya
25.49dB/K: tatra n’ âbhūd
25.50cA: rathaiḥ catuḥ-
25.53aA: mūhūrtād iva tat;
25.53bB/K: avidhyata
25.54aA: atipiṣṭair;
25.54cA: n’ âtiprasiddh’’ êva
25.55aA: ratha|mārgāṃs tataś;
25.55dA: vyacakarṣan
26.3fA: abhidravan
26.7aA: mahā|rājaḥ
26.8cA/B/K: upāseduḥ; I follow Dn and the Critical Edition: apāsedhan.
26.10dA: mahā|ratham
26.11eA: rathād tūrṇaṃ;
26.11fA: bhūmau rājan
26.12bA: vivyādha te sutaḥ;
26.12cA: gārddha|patrāṇāṃ
26.15bA: nārācena for tīkṣṇena
26.17cA: ekaika, A: nyavadhīt
26.22bA: mahā|rathaḥ
26.23dB/K: yudhi for babhau
26.24aA: tayos tatra śarair muktair Yama|daṇḍa|nibhaiḥ śitaiḥ;
26.24dA: khaṃ ca sarvā diśas tathā
26.25aA: Sutarvā
26.27dA: bāṇair
26.30bA: mah’’|ātmanaḥ
26.35dA: sa virājate
26.37dA: sainyāni māriṣa
26.38aA: tu for ca
26.39dA: kṛpaṇaṃ
27.3bA: parivāritāḥ
27.4cA: yodhān
27.9bA: arindamam
27.10cB/K: -balas tāta
27.11bA: sagrāme
27.13dA: Bhīmasenena pātitāḥ
27.14abA: Droṇo hato Vaikartanas tathā
27.17cA: kālād dhi;
27.17dA: kasya ci
27.18cB/K: ady’ âhnā hi
27.19bB/K: iha for iti, A: cintayet;
27.19fA: a|mānuṣāḥ
27.21cA: ahara dyūte
27.22aA: vetsyanti;
27.22dA: raṇe for yudhi
27.24bB/K: yadi for adya
27.25aA: tv etad
27.26bA: manasvinā
27.34dA: vicakarta
27.35bA: vyadhaman niśitaiḥ
27.39aA: sa vai patan mṛdhe rājan;
27.39bB/K: tataḥ for tava
27.40cA: āhanat
27.41aA: tatas taṃ prādravat;
27.41cA: krodha|viṣaṃ dīptaṃ
27.42dA: prāhanat
27.43aB/K: samādāya
27.47cA: abhyayād
27.48dA: śaraiḥś
27.50cA: parivavru;
27.50dA: viśikhāṃc chitān
27.52aA: t’ ûcchidyamāneṣu;
27.52bA: mahā|balāḥ;
27.52efA: tāṃs tu sarvāṃc charais tīkṣṇair
27.54aA: ākulaṃ
28.1bA: nara|vāji|gaja|kṣaye
28.3cdA: śakunis tu mahā|rāja vivyādha ca
28.4fA: ā karṇāt prahitaiḥ
28.5dA: dhārābhir iva toya|daḥ
28.7cB/K: s’|ândhakāram
28.9bA: haya|yodhibhiḥ
28.10abA: asibhiḥ śaktibhiś c’ âiva tomaraiś ca samantataḥ
28.13cA: sa|tanu|trāṇaiḥ (omits ca)
28.14cA: -saṃkīrṇā
28.16aA: rājan for śūraḥ
28.19aA: vidhvastāḥ
28.21cdA: yo vīro yudhi
28.23cdA: -saṃkāśaḥ kṣubhitaḥ sarvato ’bhavat
28.24aA: tāṃs tataḥ
28.25aA: pratyāśvāsya
28.27cA: tu for ca
28.30aK: śūrāḥ
28.32cA: viniśvasya
28.37aA: dvidhā cchinnaṃ;
28.37dA: mogh’’ âbhyapatad
28.39bA: kāñcana|bhūṣitaiḥ
28.45aA: svam aṃśam anutiṣṭantaṃ;
28.45fA: vyākṣipat
28.46bA: gārddha-
28.47bA: nigṛhya
28.48aA: mūṭha
28.50aB/K: nihaniṣyāmi
28.51cA: nara|śārdūlo;
28.51dA: vegen’ âbhijaghāna
28.52dA: pradahann iva
28.54cB/K: kṛto viddhaś ca
28.56aA: tataḥs
28.60cA: prāvairayat
28.61Not in A
28.63aA: vipradrutāḥ
28.64cA: samare prahṛṣṭāḥ
28.65bA: hṛṣṭā stuvantaḥ for dṛṣṭvā bruvāṇāḥ;
28.65cA: dur|ātmā
29.5aA: te hatāḥ
29.7bA: ca paran|tapaḥ;
29.7cA: sahitān rājan
29.10aA: abhyāpatitān
29.12dB/K: diśaḥ sa|pradiśas tathā
29.13bA: nisṛtya
29.16eB/K: sarvataḥ siddhān
29.19cA: tadā
29.23fA: raṇāt for bhayāt
29.25bA: nar’|âdhipa
29.28cA: abhyadhāvanta
29.30cA: rājann for tiṣṭhann
29.36dA: kadā cana
29.39cA: evaṃ
29.41cA: n’ âśakad
29.42dB/K: mokṣam āhave
29.43dA: samapṛcchata
29.48cA: suto
29.54bA: acodayan
29.55aA: apṛcchanta ca
29.58aA: dhiṅ na sa
29.63aA: vikrośatīnāṃ ca
29.64aA: tatas tu;
29.64bA: krandantyo vai
29.65cB/K: lulucuś
29.66bA: uras tathā
29.68fA: jana|rakṣiṇaḥ
29.69bA: apare janāḥ
29.78dA: prekṣamāṇā
29.79dA: vyādhāvan nagaraṃ prati
29.80cB/K: anujñāya
29.81aA: enaṃ;
29.81fA: veśyā|putraṃ
29.85cdA: asmin Kuru|kṣaye vṛtte diṣṭyā tvaṃ putra jīvasi
29.86cA: etan me
29.87eB/K: svakaṃ sa hayam utsṛjya
29.88dA: prādradhaṃn
29.89bA: sarvaśaḥ
29.91bA: veśyāputreṇa;
29.91cA: prāpta|kālam idaṃ sarvaṃ;
29.91fK: abramīt
29.92bB/K: bruvatā Bharata|kṣaye
29.93bA: vīra|bhayāt
29.94cA: vācyamānasya
29.94eA: vyasanāttasya;
29.94fA: jīvase putra sarvaśaḥ
29.96aK: samanuprāpya
29.97bA: iva kṣayam;
29.97dDn: kṛṣṭa|nāgaṃ saro yathā. Dn3: kaṣṭa-. Other manuscipts in the Critical Edition also have: hṛta|nāgam iv’ āśayaṃ
29.98dB/K: niśaśvāsa śanaiḥ śanaiḥ